Rockefeller sinh năm 1839 trong gia đình đông con ở ngoại ô New York. John giỏi về toán học và khả năng tư duy biện luận, có thói quen thực hành kinh doanh từ sớm. Năm 16 tuổi, Rockefeller bắt đầu công việc nhân viên kế toán cho công ty Hewitt & Tuttle. Có thể nói rằng, tiền bạc - từ bé - đối với John, là động lực đầy ám ảnh.
Năm 22 tuổi, nội chiến tiểu bang bùng nổ, John tận dụng xu hướng mở rộng bờ Tây và nắm bắt nhu cầu thời chiến, cùng người láng giềng Maurice Clark cung cấp thực phẩm thiết yếu như lúa mì, muối, thịt lợn cho quân đội ... và nhanh chóng phát đạt.
"Tôi được đào tạo để làm việc, tiết kiệm và cho đi" - John D. Rockefeller.
Bước ngoặt từ biến chuyển thời thế
Vào thời kỳ đèn điện vẫn chưa được phát minh, mỡ cá nhà táng dùng thắp sáng chỉ dành cho người giàu. Nhưng những cuộc đi săn đẫm máu, giá cả đắt đó, cùng với mùi khí thải khó chịu khiến con người phải chuyển hướng:
Những quặng dầu mỏ được phát hiện tại Pennsylvania vào năm 1859 trở thành giải pháp thắp sáng thay thế: chính phủ liên bang trợ giá dầu, tăng giá bán dầu thô để kích thích sản xuất, và dầu hỏa trở thành nhiên liệu thắp sáng phổ biến cho mọi tầng lớp. Dưới thời tổng thống Abraham Lincoln, Cleveland là trung tâm kinh tế chính của Hoa Kỳ, bên cạnh Pittsburgh, New York, và tây bắc Pennysylvania. Việc thắp sáng trở thành nhu cầu thiết yếu nên ngành dầu mỏ sơ khai đã sớm trở thành đề tài làm giàu choáng ngợp tâm trí của các doanh nhân tại Cleveland.
Rockefeller khi đó nhìn thấy cơ hội cực lớn từ nguồn "vàng đen". Năm 1863, Rockefeller tiếp tục cùng với Maurice Clark đầu tư vào nhà máy lọc dầu của Samuel Andrew, và Công ty Andew & Clark - tiền thân của Standard Oil ra đời. Đúng như dự đoán, công ty Andrew & Clark tuy lớn nhưng không thể tiến xa. Khi những mâu thuẫn nội bộ manh nha và bùng nổ, Rockefeller đã có cuộc đấu giá để mua lại quyền sở hữu và chính thức thành chủ nhân của nhà máy lọc dầu lớn nhất Cleveland với giá 72.500 đô la, cao hơn 500 đô la so với Clark.
Dầu mỏ là ngành nuôi dưỡng các ngành công nghiệp. Thương vụ sát nhập đầu tiên đã tạo tiền đề cho hàng loạt vụ sát nhập chấn động từng được ghi nhận, thể hiện rõ động cơ quyết tâm gây ảnh hưởng và chi phối nền kinh tế dầu của Rockefeller.
Thời điểm hoàn hảo sau nội chiến
Sự vùng vẫy để lớn lên của các thế lực kinh tế lớn như ngân hàng, khoa học kỹ thuật, các tuyến đường sắt được xây dựng như vũ bão trong những năm 1860, kích theo hàng loạt các nhà máy mọc lên đã tiếp tay cho tham vọng của Rockefeller. Năm 1867, Nhận thấy nhu cầu dầu hỏa tăng cao, bằng hoạt động vay mượn và dùng lợi nhuận để tái đầu tư, Rockefeller sở hữu nhà máy lọc dầu thứ 2 ở Cleveland và 1 chi nhánh tiếp thị ở New York.
Rockefeller tính toán đến các nước cờ sát nhập tiếp theo nhằm bành trướng sự nghiệp của mình. Năm 1870, ông cùng anh trai thành lập Standard Oil và sau 4 tháng đóng quân và càn quét Cleveland, thị phần của Standard Oil tăng từ 10% đã tăng lên 25%. Standard Oil hội nhập theo chiều ngang và đến năm 1879 đã kiểm soát 90% công suất lọc dầu toàn Hoa Kỳ. Sự tương hỗ, Cleverland làm giàu cho Standard Oil; Standard Oil đã giúp Cleveland lật đổ Pittsburg để trở thành trung tâm lọc dầu lớn nhất nước Mỹ. Standard Oil khi đó đạt công suất lọc dầu 29.000 thùng dầu thô/ngày, sở hữu nhiều tàu dầu, nhà kho, nhà máy sản xuất hóa dầu. Thời kỳ đỉnh cao, quy mô của Standard Oil bao gồm 20.000 giếng dầu, 4.000 dặm đường ống, 5.000 bể chứa, và hơn 100.000 nhân viên, trở thành doanh nghiệp lớn mạnh, giàu có và đáng sợ, dường như "miễn dịch" lý thuyết về chu kỳ kinh doanh.
Theo Rockefeller, sự ngăn nắp trong kinh doanh là kiểm soát tập trung các nhà máy, vốn liếng; và cho ra một dòng sản phẩm trật tự từ khâu sản xuất cho đến tay người dùng.
Trong giai đoạn các nhà máy dầu khai thác tràn lan, không quy tắc, các thương vụ sát nhập từ những nước cờ của Rockefeller biến ông trở thành vị cứu tinh của ngành công nghiệp dầu hỏa vì giúp hoạt động kinh doanh trở nên hiệu quả và cạnh tranh hơn; đồng thời, mặt trái cũng mang đến cho ông nhiều kẻ thù hơn.
Giải mã câu đố về giá thành
Dầu hỏa là nguồn tài nguyên khai thác tự do, sau khi khép kín chu trình sản xuất, tối thiểu chi phí, vấn đề còn lại là tối ưu giá vận chuyển. Đường sắt khi đó nhìn thấy sự thâm nhập của các đường ống dẫn dầu, đã mua lại nhà máy lọc, các ống dẫn và bắt đầu làm giá: các tuyến đường sắt cạnh tranh quyết liệt và nỗ lực tạo liên minh nhằm kiểm soát giá cước, vật lộn trong cuộc suy thoái ngành đường sắt với nguyên nhân chủ yếu là cung vượt cầu. Bằng các thỏa thuận hoa hồng bí mật với các công ty đường sắt, Liên minh South Improvement đã ưu đãi 50% giá vận chuyển cho khách hàng sỉ như Standard Oil - thỏa thuận giúp Rockefeller giải được bài toán tối ưu giá vận chuyển cho các sản phẩm của mình.
Kiểu cách bán phá giá của Rockefeller khiến các đối thủ lần mò và mơ hồ trong nhiều năm. Rockefeller không có chủ ý xóa bỏ cạnh tranh; bởi theo quan sát, đặc trưng của độc quyền là hạn chế nguồn cung giả để đẩy giá lên cao; điều Rockefeller quan tâm là sản xuất sản phẩm chất lượng với chi phí thấp nhất có thể. Để thúc đẩy kinh doanh, Rockefeller kiểm soát tối đa chi phí, liên tục quan sát biến đổi của thị trường. Đi ngược với các khai thác lãng phí của các thương nhân cùng thời, Standard Oil áp dụng phương pháp "tận dụng triệt để", "cắt giảm tối đa", "cải tiến liên tục", biến "rác" thành cơ hội làm giàu:
- Tận dụng phế phẩm: dùng xăng làm nhiên liệu đốt cho nhà máy lọc dầu; kinh doanh các phế phẩm dầu hỏa để sản xuất dầu bôi trơn, sáp paraffin và các phụ phẩm;
- Khống chế công đoạn sản xuất: xây dựng đội ngũ nhân công riêng để lắp ống dẫn;
- Chiếm lĩnh hệ thống phân phối và tiếp thị;
- Tự cung tự cấp: tự đóng các thùng gỗ đựng dầu;
- Cắt giảm từng giọt hàn thùng đựng dầu;
- Tận dụng thế mạnh của hệ thống đường sắt vào "nền kinh tế có dầu".
Năm 1877 Standard Oil đụng độ với Tom Scott, chủ tịch công ty đường sắt Pennsylvania Railroad và Andrew Carnegie - khi đó là trợ lý đắc lực của Tom. Trận chiến này đã kiện Standard Oil và tội độc quyền buôn bán dầu và đưa các hoạt động kinh doanh của Standard Oil ra các tòa án.
Vinh quang và kiện tụng
Standard Oil và phương thức kinh doanh luôn bị soi mói, mổ xẻ trong suốt quá trình hoạt động: là đề tài thịnh hành của báo giới; bị gán các tội danh gián điệp, chiến tranh giá cả, phương thức tiếp thị nặng nề, xâm lược danh nghĩa sát nhập; báo chí cố gắng vạch trần thủ đoạn, chia rẽ đế chế, bài xích phương thức kinh doanh, chỉ trích vi phạm đạo luật chống độc quyền của liên bang. Tất cả những điều này đổ dồn căng thẳng lên Rockefeller khi phải gồng mình giữa các cuộc tấn công của dư luận, kẻ thù chính trị và các đối thủ.
Khi ý chí của luật pháp chưa trở thành hệ thống buộc phải áp dụng, vũ khí mạnh nhất của Standard Oil để chống lại đối thủ cạnh tranh là bán phá giá để thâm nhập thị trường và những cuộc thương lượng bí mật nhằm cưỡng ép giảm giá vận chuyển.
Sắc lệnh Trust ra đời nhằm phá vỡ thế trận độc quyền của Standard Oil. Rockefeller là 1 chiến binh: những cuộc thỏa thuận bí mật để lách các sắc lệnh bằng cách chuyển trụ sở tập đoàn sang New Yersey, nơi sắc lệnh không thể áp dụng và đổi tên công ty thành Standard Oil New Yersey. Standard Oil sau đó tách ra thành 34 công ty con, nhưng vẫn là những con hổ lớn khi các công ty con đều có mức doanh thu cao nhất trên thế giới bởi giá trị cổ phiếu của từng công ty con rất cao và tăng nhanh trong những năm đầu.
Năm 1882, Rockerfeller lập ra Standard Oil Trust sau hàng loạt vụ kiện về độc quyền sản xuất dầu mỏ. Không dừng lại ở đó, chiến dịch liên minh kiện tụng chống độc quyền nhằm hạ gục Rockefeller tiếp tục tập trung vào phương pháp kinh doanh và hoạt động tài chính của Standard Oil Trust: buộc tội chèn ép, thủ đoạn, hối lộ, rình mò, dàn xếp sặc mùi Mafia và đạp lên xương máu người khác.
Không xét về góc độ độc quyền và luật chống độc quyền trong hành vi càn quét Cleveland của Standard Oil; không phong thánh hay hóa quỷ Rockerfeller, mà với góc nhìn khách quan, đó là hình thái hiển nhiên của cạnh tranh mà xã hội hiện đại đặt ra quy ước đạo đức kinh doanh để gò ép kinh doanh vào các lệ hành xử đạo đức.
Trong giai đoạn 1896 đến 1911, ảnh hưởng của Rockefeller lên Standard Oil đã giảm dần. Những tranh cãi và thị phi đã giằng kéo chính con người của Rockefeller từ một hình mẫu của cần kiệm, tự lực, dấn thân; thành một nhân vật độc tài đầy thủ đoạn với những bí mật gia tộc được ông mang riêng xuống mồ. Rockefeller bị ghét bởi quá tàn nhẫn, cũng một phần vì ông quá xuất sắc và thành công.
"Tất cả tài sản tôi làm ra đã không để bù đắp cho những lo lắng của thời kỳ đó" - John D. Rockefeller.
Độc đoán của Rockefeller nằm ở đâu?
- Ông trả lương cao cho nhân viên, nhưng ngăn cản họ thành lập các công đoàn.
- Standard Oil có một bộ phận gián điệp riêng chuyên cung cấp thông tin đối thủ cạnh tranh và hoàn toàn cool ngầu với cánh báo giới.
- Sau khi bá chủ Cleveland, Standard Oil lăm le bành trướng và thực hiện các cuộc giao thương bí mật: sát nhập vùng Philadelphia, New York, New Yersey, New England, Pennsylvania, West Virginia.
- Tấn công và triệt hạ đối thủ được đội ngũ Standard Oil thực hiện âm thầm đến mức đối thủ không biết chuyện gì đã xảy ra.
Hệ thống của Rockerfeller đã phủ rộng đến nỗi ông chỉ còn trách nhiệm giải quyết các vấn đề về đường lối kinh doanh cho sự nghiệp của mình mà không còn phải bận tâm về tiểu tiết. Khi đó, ông chỉ mới 40 tuổi.
Mối đe dọa
Song song với những vụ kiện tụng không hồi kết, cũng như Carnegie, đế chế của Rockerfeller bị đe dọa bởi kỷ nguyên ánh sáng đèn điện. Năm 1878, Thomas Edison phát minh ra bóng đèn dây tóc là tin xấu đối với đế chế của Rockefeller. Dù Standard Oil không phụ thuộc vào dầu nhưng dầu thắp vẫn là sản phẩm chính của tập đoàn. Điều này không chỉ khiến giá cổ phiếu của Standard Oil sụt giảm mạnh, mà còn làm mất khách hàng của Standard Oil. Đối diện với xu hướng tất yếu, Standard Oil tìm đầu ra mới cho dầu bằng cách cung cấp nhiên liệu cho ô tô khi ngành công nghiệp này ra đời.
Nghỉ hưu và giá trị nhân sinh cốt lõi
Vụ lùm xùm về độc quyền và chống độc quyền ngành dầu mỏ và các mối đe dọa của thời thế đã thúc đẩy Rockefeller lấn sang bất động sản và tài chính nhằm củng cố hình ảnh và mở rộng khối tài sản.
Ông nghỉ hưu năm 58 tuổi và dành 40 năm cuối đời cho công tác từ thiện: xác định cấu trúc của hoạt động từ thiện hiện đại, dùng tài sản để xây dựng các nền tảng cho y học, giáo dục và nghiên cứu khoa học. Ông là người sáng lập Đại học Chicago và Đại học Rockefeller, có công xóa sổ nạn giun móc đã đủ đưa tên ông vào danh sách những nhà nhân đạo vĩ đại nhất thế kỷ 20 nhưng danh tiếng của Rockefeller đã bị hoen đến mức ông chưa bao giờ được công nhận cho những đóng góp quan trọng của mình.
Gia tộc Rockefeller đã trải qua hơn 1 thế kỷ và vẫn đang viết tiếp lịch sử huy hoàng của mình nhờ vào cách giáo dục về tính cần kiệm của Rockefeller, là biểu tượng thành công của giấc mơ Mỹ. Để bảo vệ tài sản dòng họ, thế hệ sau chăm chỉ như thế hệ đi trước, tích cực tham gia vào sự nghiệp văn hóa, y tế và từ thiện, giáo dục để chia sẻ tài sản cho xã hội, tin rằng, để duy trì sự giàu có, trước tiên là phải cho đi.
